ArtikelFilosoof Etienne Vermeersch, volgens een panel van het weekblad Knack de invloedrijkste intellectueel van Vlaanderen, vindt het vervelend dat Vlaanderen en Wallonië uit elkaar groeien. België, zegt hij, is langzaam aan het verdwijnen. Maar wat hij echt erg vindt: ? Vlaanderen en Nederland groeien ook uit elkaar. Dat is veel pijnlijker.
Waarom?
Met Nederland vormen we één gemeenschap, we delen romans, toneel, poëzie, we voeren dezelfde debatten. Met twintig miljoen mensen is dat veel rijker dan met vijf.
Hoe komt het dat we uit elkaar groeien?
Vlamingen kijken minder vaak naar de Nederlandse televisie. Dat komt door de commerciële kanalen. Er worden nauwelijks nog Nederlandse kranten gelezen, Nederland is steeds minder vaak een voorbeeld. Ik vind dat een groot verlies. We hebben dezelfde taal, we zouden toch een eenheid moeten vormen?
Het verlies van Wallonië is minder erg?
Dat is onherroepelijk en ik vind dat je niet iets moet betreuren waar niks tegen te doen is. Het is natuurlijk vervelend, omdat we binnen hetzelfde staatsbestel vallen, maar het ligt in de lijn van de ontwikkeling. De elite die vroeger Nederlands en Frans sprak, heeft nu Engels als tweede taal. Als Brussel niet zou bestaan, was het allang gebeurd met België. In Brussel wordt vooral Frans gesproken, maar het is de hoofdstad van een tweetalig land. Het is onze hoofdstad ook.
‘Onze’ hoofdstad. Niet: de hoofdstad van de Belgen.
Wat is dat toch altijd met die Nederlanders? Wij zijn geen Belgen, wij zijn Vlamingen. Ik gaf een keer een lezing op een congres van Scepsis. Daarna schreef iemand in een verslag dat ik een ‘bekende Belg’ was. Dat is volkomen krankzinnig. Ik ben geen bekende Belg, ik ben een BV, een Bekende Vlaming.
Etienne Vermeersch (73), emeritus hoogleraar filosofie in Gent, adviseerde de regering in België over euthanasie, embryo-onderzoek en — na de dood in 1998 van een Nigeriaanse asielzoekster die België werd uitgezet — over asielbeleid. Vermeersch maakte een studie van Jezus en van de islam, hij vindt dat kruisbeelden uit rechtbanken verwijderd moeten worden, hij is voor een verbod op het dragen van hoofddoeken door ambtenaren en over de Deense cartoons over Mohammed zei hij bij CNN dat er elke week zo’n cartoon gepubliceerd zou moeten worden. Dan zouden moslims er wel aan wennen.
Vermeersch is ook bekend om de rommel in zijn werkkamer. Het Vlaamse televisieprogramma De Laatste Show liet er een paar weken geleden foto’s van zien. Dozen papieren stonden tussen enorme stapels boeken.
Is het echt zo erg, mijnheer Vermeersch? En: Wat vindt uw vrouw ervan?
Vermeersch is een vriendelijke man die ook op zulke vragen altijd antwoord zal geven: zijn vrouw komt nooit in zijn werkkamer. Veel liever praat en schrijft Vermeersch over de gevolgen van overbevolking voor het milieu. Nog meer kindjes? Rampzalig voor de hele mensheid. Of over godsdienst, de politieke crisis in zijn land, Geert Wilders, de Turkse premier Erdogan en de multiculturele samenleving. Of over zijn vriend Hugo Claus die voor euthanasie koos.
De rommel van Vermeersch begint al bij de voordeur van zijn huis in Wetteren, een dorp in de buurt van Gent. Daar staan rijen opgestapelde dozen. Op het bureau van zijn werkkamer staan drie computers, Vermeersch past er net achter. ?De paar keer dat ik iets heb weggegooid, zegt hij, had ik het een week later toch weer nodig.
Vermeersch was bij De Laatste Show omdat honderd prominente Vlamingen hem hebben gekozen tot ‘meest invloedrijke intellectueel’ van Vlaanderen. Hij mocht in het televisieprogramma zelf uitleggen waarom. Hij noemde de euthanasiewetgeving uit 2002. Hij was lid van het ‘raadgevend comité’ van de regering en het parlement. Een amendement van Vermeersch, over patiënten die doodziek waren maar dat ook nog wel een tijdje konden blijven, was in de wet gekomen: na bedenktijd van een maand en na consultatie van drie artsen, hadden ook die patiënten recht op euthanasie.
Als dat amendement er niet was geweest, had Hugo Claus vorige week niet zelf kunnen beslissen dat hij dood zou gaan. Een half jaar nadat Claus had gehoord dat hij aan Alzheimer leed, had hij Etienne Vermeersch om advies gevraagd. Hij wilde euthanasie. Vermeersch, die Claus al jaren goed kende, had gezegd dat Claus niet te lang zou moeten wachten. Als hij door zijn ziekte geen heldere momenten meer had, was hij ‘wilsonbekwaam’ en dan gold zijn euthanasieverzoek niet meer.
Vermeersch vindt al heel lang dat dat zou moeten veranderen: als mensen tijdens heldere momenten verklaren dat ze euthanasie willen, moeten ze die ook kunnen krijgen als ze volledig dement zijn geworden.
U wilt zelf, zei u eerder, dat er een eind aan uw leven wordt gemaakt als u een paar weken achter elkaar uw familieleden niet herkent. Wie gaat u daarbij helpen?
Ik ga er vanuit dat ik voldoende vrienden heb, artsen, die me deze dienst zullen bewijzen.
Het is u toegezegd?
Ik had er twee die het hebben beloofd, maar één is doodgegaan.
Die ander zal het doen, ook als u het als demente misschien toch niet wilt?
Deze vriend zal het doen. Als je een dier dat lijdt, euthanaseert, doe je dat ook als het dier zich verzet.
Is dat vergelijkbaar?
Ja. Het beste wat je kunt doen is, die mens uit zijn lijden verlossen. Voor mij is het lijden als ik dingen zou doen waar ik normaal gezien diep beschaamd over zou zijn. Mijn moeder was een uiterst preutse vrouw, maar op haar sterfbed kon het haar niks schelen dat ze half bloot was. Zij leed daar zelf niet onder, ons beeld van haar leed er wel onder.
U kunt zich niet voorstellen dat u als dementerende tevreden zou zijn met wat u dan nog kunt?
Voor mij is het wezenlijk dat ik mezelf ben. Zonder de rede heeft het voor mij geen zin. Het geluk van het varken, dat goed gevoed wordt, hoeft van mij niet.
De Nederlandse euthanasiewetgeving was een voorbeeld voor de Belgische, zegt Vermeersch. Er zijn volgens hem nog steeds katholieke ziekenhuizen in België die euthanasie weigeren. Nederland heeft een langere ervaring en de wetgeving is beter. Het probleem van de jongeren is in België bijvoorbeeld niet behandeld. In Nederland kan euthanasie bij jongeren van 12 tot 16 jaar, als de ouders ermee instemmen, van 16 tot 18 kan het zelfs tegen de wil van de ouders in.
In de Belgische wet staat ook dat een euthanasieverklaring niet langer dan vijf jaar geldig is.
Vermeersch: Dat hebben wíj niet voorgesteld. Maar de Franstalige politici, daar was geen land mee te bezeilen. Van de mensen die nu een euthanasieverklaring hebben, is 80 procent Vlaams. Er is een mentaliteitsverschil. Ik denk dat Waalse artsen meer gericht zijn op de Fransen, en die zijn nog niet zover.
Met de Franstaligen zullen de Vlamingen het voorlopig nog moeten doen. Sinds vorige week is er, na negen maanden van politieke crisis, eindelijk weer een regering in België. Volgens Vermeersch beseffen de meeste politici nog niet hoe ernstig de crisis is — de ergste sinds de Tweede Wereldoorlog — en dat die nog lang niet is opgelost. Men is het nog volledig oneens over de principes. De Franstaligen gaan uit van het personaliteitsbeginsel. Iedereen zou het recht hebben om te functioneren in zijn eigen taal, waar hij ook woont. Terwijl de Vlamingen uitgaan van het territorialiteitsbeginsel: als je ergens woont, pas je je aan aan de taal die daar gesproken wordt. Maar iemand die vanuit Brussel naar Vlaams-Brabant verhuist, staat erop dat hij daar het Frans kan gebruiken.
Vermeersch is ook fel voorstander van meer fiscale autonomie voor Vlaanderen en Wallonië. Nu geven Waalse politici vooral geld uit van de Vlaamse belastingbetaler. Maar Vlamingen kunnen die politici daar niet op aanspreken, omdat ze niet kunnen stemmen voor het Waalse parlement. Vermeersch snapt ook wel dat de manier van belastingheffing niet zomaar veranderd kan worden: Wallonië is armer dan Vlaanderen. Tsjechië en Slowakije hadden het makkelijker toen ze uit elkaar gingen, zegt Vermeersch: Wij hebben te maken met de enorme achterstand van Wallonië en we hebben Brussel.
Vermeersch schreef er vorige maand een manifest over, samen met negentien andere Vlaamse intellectuelen. Als de Franstaligen zich niet wilden aanpassen aan het territorialiteitsbeginsel, moest Vlaanderen maar verder zonder Wallonië.
Een pleidooi voor een splitsing?
Nee. Alleen als niks lukt in het pokerspel van de politiek, moeten we misschien alleen verder gaan.
U krijgt er flink veel ruzie door.
Dat komt omdat ik in Vlaanderen bekendsta als links, progressief. Het komt nogal vreemd over dat je dan flamingantistische standpunten inneemt.
Etienne Vermeersch komt uit het dorp Sint-Michiels bij Brugge. Zijn vader was eerst smid, daarna stoker bij de spoorwegen, later machinist. We voelden ons niet arm, zegt Vermeersch. Maar we hadden geen verwarming, geen leidingwater, geen badkamer, de wc was buiten. We gingen op klompen naar school, we droegen geen onderbroek. Maar niemand van mijn vriendjes had een onderbroek.
Op zijn zeventiende twijfelde hij voor het eerst aan het bestaan van God, nadat hij Zuster Virgilia van Gerard Walschap had gelezen. Virgilia was een vrome boerendochter die wonderen meemaakte. Men dacht dat Walschap, die de rooms-katholieke kerk had verlaten, door dit boek terugkeerde. Maar er was ook een oom van Virgilia die er niks van geloofde. Tegen elk wonder kun je een natuurwetenschappelijke verklaring zetten.
Vermeersch vond dat hij niet langer kon geloven.
'Maar ik verloor alle houvast, het was de donkere nacht'. Hij las Kierkegaard en deed een sprong terug naar God, hij werd novice in een Jezuïetenklooster. Na vijf jaar trad hij uit omdat hij twijfelde aan de geloofwaardigheid van het klooster. Het woord van de overste was de wil van God. 'Wij vonden dat die wil nogal verwaterd was.'
Vermeersch dacht nog zo’n anderhalf jaar na. Daarna was hij overtuigd atheïst.
In zijn werkkamer laat Vermeersch e-mails zien die hij kreeg, nadat hij had gezegd dat cartoons over Mohammed wekelijks gepubliceerd zouden moeten worden. De eerste, van ‘Tawheed’: Het zwaard van de islam, kijk goed om je heen, want voor je het weet, hoor je tot het verleden. Dat is nog poëtisch uitgedrukt, zegt Vermeersch. De tweede kwam van ‘Jihad’: Geachte zwijn. Ik zweer het u dat we op zoek zijn naar jou, en owee waneer we je vinden, belgie is namelijk klein. Ik raad u aan om voortaan goed om je heen te kijken want ik heb op de koran gezworen dat je darmen in de gentse straten zullen te rapen.
U zei vorig jaar, toen u de e-mails kreeg, dat u niet bang was.
Ik ben niet het bange type. Ik heb in 1944, toen ik tien was, een zwaar bombardement meegemaakt. De bommen vielen op zo’n tweehonderd meter van ons huis. Daarna ben ik nooit meer bang geweest.
U heeft twee keer een hartinfarct gehad. U was niet bang om dood te gaan?
De eerste keer was verschrikkelijk pijnlijk. In het ziekenhuis had ik de Ethica van Spinoza bij me, in de vertaling van Nico van Suchtelen, voor als ik het psychisch moeilijk zou hebben. Het was vooral uit trots: ik wilde laten zien dat ik zeker geen godsdienst nodig heb.
In zijn werkkamer staan rijen boeken over godsdienst, vooral over het christendom en de islam. Vemeersch geeft er lezingen over. Daardoor komt hij, zegt hij, vaak in contact met moslima’s. Hij spreekt met hen af, of hij e-mailt met hen.'Sommigen zijn diepgelovig. Ik confronteer hen met zware argumenten tegen de godsdienst.'
U probeert die moslima’s ongelovig te maken?
Ja, ze zitten op het verkeerde spoor.’’
Hoe pakt u het aan?
Via de ethische weerlegging. Ik heb het nooit over God, want wat bedoel je met God? Het universum? Ik heb het over de God van het christendom of de God van de islam. Iedereen weet dat wat er in de Bijbel en de Koran staat, van de meest ergerlijke immoraliteit is. Neem de slavernij: het Nieuwe Testament, het Oude Testament en de Koran keuren slavernij goed. Er is een hadith, een overlevering van Mohammed, waarin krijgers na een veldslag aan Mohammed vragen of ze coïtus interruptus mogen toepassen bij de vrouwen die ze hebben buitgemaakt, omdat een zwangere slavin moeilijker te verkopen is. Mohammed zegt nee, maar niet tegen de verkrachting, alleen tegen de coïtus interruptus. Alsof hij het van de paus heeft geleerd. Een God die zo’n Bijbel of Koran schrijft, is niet alleen niet volmaakt, die is een monster. Het is zo simpel. Maar als je zegt: God is een schoft en ik geloof in een schoft, dan valt mijn redenering in het water.
Zou u ook zeggen: laat Geert Wilders niet één film maken, maar een serie van 52 afleveringen, want dan wennen moslims eraan?
Ik vind het niet slecht dat er zo’n film komt, maar Wilders is de laatste die hem zou moeten maken. Er is een verschil tussen krenken op een humoristische manier en krenken om het krenken. Bij de Deense cartoons waren heel goeie. Maar Wilders is geen groot humorist. Hij zou, als het hem niet om dat krenken ging, nooit een film hebben gemaakt. Het probleem met hem is dat zijn extreem radicale houding geen toekomst heeft. Wijs mensen op wat er in de Koran staat en zeg: ‘Kijk, dit en dit is in strijd met de mensenrechten’. Het christendom is op die manier geëvolueerd, waardoor formuleringen in een historische context komen te staan. De hoop bestaat dat dat met de islam ook gebeurt. Mensen als Wilders en Dewinter zeggen dat dat niet kan. Dan verklaar je de oorlog aan 1,2 of 1,3 miljard moslims.
De universiteit van Gent, waar Vermeersch hoogleraar en vicerector was, maakt lesmateriaal om docenten biologie te helpen de evolutietheorie uit te leggen. Van de moslims in België zou 80 tot 90 procent die theorie afwijzen. Op televisie discussieerde de opvolger van Vermeersch met een imam uit Antwerpen. Darwin was racistisch, zei de imam, omdat hij de Europeanen beter ontwikkeld vond dan de niet-Europeanen. Kan er een waarheid ontstaan, vroeg de Gentse hoogleraar, afkomstig uit wetenschappelijk onderzoek die in strijd is met de Koran? De imam zei: De waarheid klopt altijd met de woorden van God.
Het is een onzinnig idee dat je naar totale verzoening van culturen zou moeten streven, zegt Vermeersch. In Nederland is het probleem dat daardoor ontstaat, veel te lang verdonkeremaand. Nederlanders vonden ons achterlijk toen het in België nog ging over stemrecht voor migranten (dat er in 2004 kwam, red.). Men was naïef en superieur.
Hoe moet het dan wel?
Als het over wetenschap, ethiek en mensenrechten gaat, moet je naar uniculturaliteit streven. Niet door dwang, maar door overreding. Dat multiculturele waarvan men zegt dat het een verrijking is, daar moet ik het eerste voorbeeld nog van zien. Als een man zegt: ‘Ik wil niet dat een mannelijke arts mijn vrouw behandelt’, leer ik daar dan iets van? Ik heb Averroës gelezen en De Verhalen van 1001 Nacht. Daar leer je van. Maar die wederzijdse verrijking, op straat, is pure valse ideologie. Iedereen weet dat het niet waar is.
Door dat ‘verdonkeremanen’ kreeg Nederland Wilders?
Tout le monde est beau, tout le monde est gentil. Dat is de titel van een film. Mensen drijven er verder en verder door weg. Je krijgt gettovorming, concentratiescholen, die jullie zwarte scholen noemen, waar het moeilijk is om een eigen identiteit te vinden. Het enige wat overblijft is de godsdienst en daar speelt het fundamentalisme op in. Wilders is een tegenreactie.
Zijn de migranten in België beter af?
Het is moeilijk om dat precies te zeggen. In Nederland is het multiculturalisme meer opgehemeld, naar het idee van het communautarisme zoals Erdogan het verwoordde toen hij begin dit jaar in Duitsland was: dat je je eigen cultuur en tradities moet kunnen behouden. In België is het minder ideologisch, maar er is te weinig gedaan om kinderen van allochtonen naar de kleuterschool te krijgen, er is geen spreidingsbeleid gevoerd om op zoveel mogelijk blanke scholen allochtone kinderen te krijgen. Daardoor zijn er ook bij ons concentratiescholen.
Nederland heeft Wilders, België heeft Filip Dewinter van het Vlaams Belang.
Er is een duidelijk verschil: het Vlaams Belang is extreem nationalistisch, de onafhankelijkheid van Vlaanderen staat centraal. Het vreemdelingenstandpunt is er later bij gekomen omdat dat stemmen opleverde. Wilders is one issue.’’
Het Vlaams Belang krijgt in de Belgische media veel minder aandacht dan Wilders in Nederland.
Alleen in het Franstalige deel van België is het onmogelijk voor een extreemrechtse politicus om op tv te komen. In Vlaanderen niet. De aandacht voor Dewinter is niet zo intens als die voor Wilders in Nederland, maar dat komt, denk ik, omdat Wilders een kortstondig strovuur is.
----------------’
1934: geboren op 2 mei , in Sint Michiels, België
1953-1958: lid van de orde van de Jezuïeten in Drongen, bij Gent
Studie filosofie en filologie, in 1965 gepromoveerd op de filosofische implicaties van de informatietheorie en de cybernetica
1967: benoemd tot hoogleraar wijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit Gent
1993-1997: vicerector aan de Rijksuniversiteit Gent
1996: lid van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, van 1999 tot 2000 voorzitter
Auteur van onder meer ‘De ogen van de panda: een milieufilosofisch essay’ (1988), ‘Legalisering van abortus, bedenkingen bij de discussies in de senaatscommissie’ (1989), ‘Van Antigone tot Dolly’, veertig jaar kritisch denken’
Lid en medeoprichter van Skepp (Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale).
www.etiennevermeersch.be
© NRC Handelsblad