Artikel
Google heeft alle antwoorden. Ook dat op de vraag of de kerstmarkt werkelijk belangrijker geworden is dan de kerststal. Voor 'kerstmarkt 2009' zijn er 243.000 resultaten. De zoekopdracht 'kerststal 2009' geeft toch nog 36.100 hits in België. Kerstmarkten zijn daarmee, althans op internet, 6,7 keer populairder dan kerststallen. "Als er ergens geen stalletje onder boom staat, dan is dat maar zo", berust de Brusselse priester Staf Nimmegeers. "Wie ben ik om mij te bemoeien met het interieur van de mensen? Maar voor mezelf is dat stalletje belangrijk. Het symboliseert hoe God mens geworden is voor ons allen, hoe hij geboren is uit een vrouw van vlees en bloed en hoe bijgevolg niks menselijks hem vreemd is. En de kerstmarkt, tja, daar kan ik niet naast kijken. Als ik hier buitenkom, sta ik er midden in. Mocht ik er echt op letten dan zou die overdreven commercie mij wel storen, ja. Het pure consumeren om te consumeren. Maar anderzijds: kerst is een feest en bij een feest hoort nu eenmaal overvloed."
"We hebben drie traditionele modellen van kerststallen in de winkel", vertelt Bart Coeman van winkelketen Fun. "Ik ga niet zeggen dat ze populair zijn, dat zou overdreven zijn, maar de verkoop is in ieder geval stabiel. De laatste vier jaar was er zelfs een lichte stijging, al is die miniem. Aan de andere kant zijn er nu de speelgoedkerststallen. Playmobil en Ecoffier hebben er en ook de Little Peoplelijn van Fisher-Price heeft een stalletje. Die doet het heel erg goed. Ze zijn eigenlijk altijd uitverkocht, dus de vraag overstijgt de verwachting. Het zijn dan ook vooral gezinnen met kleine kinderen die nog een stalletje zetten. De kinderen zien dat op school en vinden dat er thuis ook een kribbe onder de boom moet staan. Voor volwassenen daarentegen is het meestal niet meer van toepassing."
Alhoewel, zelfs Karel De Gucht, die je toch maar moeilijk een pilaarbijter kunt noemen, deed onlangs in het praatprogramma Phara een bekentenis: ook ten huize De Gucht, waar geen kindervoetjes meer trippelen, staat er in het salon een kerststalletje onder de boom. Gewoon omdat het mooi is en omdat het erbij hoort. "Dat is het meest gehoorde argument", zegt Coeman van Fun. "Het hoort er nu eenmaal bij". Maar met religie, symboliek en vrede op aarde heeft dat niet veel meer te maken.
En dan zijn er nog de kerstkaarten. "Een paar jaar geleden moest ik de grootste moeite doen om nog een kerstkaart met een bijbels tafereel te vinden", stelt Hans Geybels, woordvoerder van kardinaal Danneels. "Ondertussen weet ik waar ik moet zijn: in de kleine winkeltjes van abdijen. In 'gewone' winkels vind ik al lang niet meer wat ik zoek."
Dat kan kloppen. Zelfs de zinsnede 'zalig kerstfeest' is zogoed als van de kaarten verdwenen. "Het bestaat nog", zegt Pedro Vermeersch, ceo van Hallmark Card Continental Europe. "Meestal staat er 'prettige kerst' of iets dergelijks, maar op ongeveer 5 procent van de kaarten staat nog 'Zalig kerstfeest' of zelfs 'Gezegende kerst', gecombineerd met een religieus tafereel. Wij hebben een marktaandeel van 41 procent. Als wij maar zo'n klein aandeel religieuze kaarten hebben, dan weet u wel hoe groot de vraag is. Ik zit al 27 jaar in de sector en een paar decennia geleden stonden nog op pakweg een derde van de kaarten kerststalletjes, engelen of een glas-in-loodraam."
"Enkel via de gespecialiseerde kaartenwinkels hebben wij nog een aanbod met religieuze afbeeldingen", stelt ook Lieven Libbrecht, directeur van Lannoo Graphics, "en ook bij ons is 'Zalig kerstfeest' zogoed als helemaal verdwenen. Dat is relatief recent gebeurd: sinds een jaar of drie is er plots veel minder vraag naar. Ik denk dat mensen woorden als 'prettig' of 'vrolijk' gewoon hedendaagser vinden. Op steeds meer kaarten staat zelfs enkel nog 'Gelukkig Nieuwjaar' en is van kerst geen sprake meer. Dat heeft vooral een praktische reden. Mensen krijgen een kaart en beantwoorden ze vervolgens. Op dat moment is kerst al vaak gepasseerd en is het enkel nog toepasselijk om gelukkig nieuwjaar te wensen."
Vermeersch, die verantwoordelijk is voor een groot stuk van de Europese markt, ziet regionale verschillen. "In Nederland moet je niet afkomen met religieuze kaarten. Alleen engelen liggen daar nog enigszins goed in de markt. In het zuiden van Europa zijn de klassieke taferelen wel nog gewild. Alleen is de kaartenmarkt daar veel kleiner. Elke Vlaming boven de 15 koopt gemiddeld 24 kaarten per jaar. In Spanje zijn dat er maar vijf."
De topper is nog altijd Groot-Brittannië. Met jaarlijks 54 wenskaarten per inwoner is dat land het wenskaartenmekka van de wereld. "En ja, zij vallen nog massaal voor traditionele kerstkaarten, al zullen ze toch ook sneller voor een kerstboom kiezen in plaats van voor een engel of een stal." Zelfs binnen Vlaanderen is er een onderscheid. "De weinige religieuze kaarten die er nog zijn, verkopen beter in West-Vlaanderen dan elders. Ook op het platteland is er meer vraag dan in de steden en in Limburg is de interesse het kleinst."
Middernachtmis om tien uur
Speelgoedkribbes, kerstkaarten zonder kerst, lijstjes met 'kersttrends' die het enkel hebben over ons koopgedrag (Bongo- en andere bonnen) of wat er op tafel zal komen (gourmet en amuses met het hoofd van Piet Huysentruyt erop) en, als klap op de vuurpijl, het afschaffen van de middernachtmis in het Vaticaan. Tenminste, ze niet meer op het juiste uur laten plaatsvinden. Onlangs kondigde paus Benedictus XVI immers aan de middernachtmis van vanavond te vervroegen. De eucharistie in de Sint-Pietersbasiliek start vanavond al om tien uur. Twee uur vroeger dus dan sinds jaar en dag het geval is. `
"Dat heeft enkel en alleen iets te maken met de hoge leeftijd van de paus", legt Geybels uit. "Hij moet de volgende dag opnieuw voorgaan in een viering en blijkbaar wil hij wat meer rust nemen tussen beide missen in. U moet weten: een middernachtmis daar, die is niet afgelopen na een half uur of een uur, hé. Dat kan een uur of drie duren. Het is echter een feit dat de vorige paus er wél altijd in geslaagd is om de middernachtmis op het geplande uur te laten doorgaan."
Wat de paus doet, is geen uitzondering. Tal van parochies moeten genoegen nemen met een vroege mis. Op sommige plaatsen is er zelfs helemaal géén viering meer. Die ene pastoor die instaat voor meerdere parochies kan immers niet overal tegelijk zijn. Ook Staf Nimmegeers staat straks niet achter het altaar om klokslag twaalf uur. "Er zijn in Brussel nog wel echte middernachtmissen, maar in de stad is het niet zo vanzelfsprekend", zegt hij. "Veel oudere mensen durven niet meer zo laat op straat te komen, vandaar de vroegere kerkdiensten. Heel wat van die vieringen zitten overigens vol met buitenlanders. Door hen zitten de kerken in Brussel voller dan in de rest van Vlaanderen. Gaat u vanavond maar eens kijken in de Kapellekerk. Die zit barstensvol Polen en een kerk verderop zitten Vietnamezen en nog wat verder Portugezen en Spanjaarden."
Kardinaal Danneels draagt wél nog een echte middernachtmis op. "In Brussel in de kathedraal", aldus Geybels. "En die zit nog altijd vol. Dat hoor ik trouwens ook op andere plaatsen: waar nog een traditionele mis is, zit de kerk goed vol. Al is de eerste reden niet religieus. Mocht dat het geval zijn dan zouden de kerken de rest van het jaar ook wel vol zitten. Ik denk dat voor het merendeel van de kerkgangers veeleer met gezelligheid te maken heeft."
Voor de kardinaal, die naar alle waarschijnlijkheid voor het laatst in zijn functie als aartsbisschop de kerstvieringen zal voorgaan, zijn de kerstmarkten, -mutsen en Bongobonnen onder de boom, een doorn in het oog. "Het stoort hem, ja", zegt Geybels. "Hij vindt het erg dat die oorspronkelijke betekenis van kerst er voor velen niet langer toe doet. Datzelfde gevoel heeft hij overigens ook met betrekking tot Pasen."
De kardinaal houdt zich dan ook ver van het feestgedruis. "Hij heeft geen kerstdiner. Voor de middernachtmis bereidt hij zich in stilte voor op de liturgie. Op kerstdag is er 's middags een viering in Mechelen en ziet hij zijn familie. Zonder cadeautjes. Het bezoek op zich wordt als een geschenk ervaren."
Met het religieuze aspect van kerst ziet Nimmegeers het in ieder geval niet meer goed komen. "In de middernachtmis zie ik niet veel jonge mensen meer zitten. Het publiek is zoals tijdens het jaar: veel kale koppen en grijze hoofden. Ik zie de jonge generatie niet snel teruggrijpen naar de godsdienstige roots van kerst. Is dat erg? Ik weet het niet."
Kerst, in de zin dat het de geboorte van Christus moet herdenken, wordt gevierd sinds keizer Constantijn dat zo besliste in 313, maar misschien is er wel een terugkeer naar dat nog oudere feest: het feest van het licht, van de zonnewende. "Er zullen er natuurlijk altijd zijn die dat vieren, en dat is hun goed recht", meent Nimmegeers, "maar dat zie ik ook niet gebeuren. Vorige week nog zei iemand me: 'Ik ben niet uit de kerk gestapt om nu de christelijke rites te vervangen door andere'. Ik denk dat veel mensen zo denken."
Nochtans zou het een oplossing kunnen zijn. Past een kerstfeest dat is ontdaan van alle religieuze connotatie, dat louter draait om de natuur of om humane waarden niet beter in de heterogene, multiculturele samenleving die we met zijn allen vormen? Het lijkt een achterpoortje waar veel Vlamingen, voor wie kerst al lang niks meer te maken heeft met de weeën van Maria, zich niet aan zouden storen. Of niet? Geen moslim, boeddhist of jood die moet struikelen over het baby'tje in de kribbe of het - overigens al sinds jaren wegdeemsterende - suikeren kindje Jezus op de traditionele kerststronk, meent filosoof Etienne Vermeersch. "Ik ben één van de radicaalste atheïsten die er rondlopen maar dezer dagen zet ik de Messias van Händel op. Net zoals ik de Goede Week niet laat passeren zonder de Mattheüspassie te beluisteren. Er zijn zaken die zich in onze cultuur genesteld hebben. Het stalletje of de kerstliederen zijn van oorsprong religieus maar zijn ondertussen geseculariseerd en maken deel uit van onze cultuur. Idem met de kerstboom, die in wezen heidens is. Het is zoals Sinterklaas: die is in se ook religieus maar niemand maakt die connotatie nog. Dat is net hetzelfde met kerst. Moslims kunnen het bijgevolg net zo goed vieren als wij. Er is helemaal geen nood om terug te grijpen naar het feest van het licht."
Leuk ritueel
Ook de middernachtmissen zijn volgens Vermeersch in de praktijk geseculariseerde vieringen geworden. "En als ze minder succes hebben dan is dat omdat men het esthetische aspect ervan uitgehold heeft. Mocht er nog een mooie gregoriaanse mis gehouden worden, ik zou ook gaan. Wie wil, kan daar betekenis aan geven, maar je kunt er ook zo aan meedoen. Gewoon, omdat je het een leuk ritueel vindt. Ik associeer mij met die traditionele sfeer zonder het geloofsaspect. Ik zou zelfs blij zijn mochten ze een avond lang enkel kerstliederen uitzenden op tv."
Toch ziet Vermeersch kerst veranderen. "Omdat men niks meer weet over de cultuur van het christendom. Je moet de betekenis van rituelen kennen en ze kunnen situeren. Door het verder om zich heen grijpen van die onwetendheid evolueert kerst en gaan bepaalde symbolen verloren. Dat vind ik jammer, ja. Omdat ik het nu eenmaal altijd jammer vind als er cultuur verloren gaat."
Ondanks de teloorgang van bepaalde kerstsymbolen en de oorspronkelijke boodschap is Nimmegeers optimistisch. "Op de een of de andere manier voelt men toch aan dat kerst een ander soort feest is. Ik zag net nog een enquête: 70 procent van de Belgen viert het samen met de familie. Vraag aan restaurateurs wat ze doen met kerst en u zult meestal te horen te horen krijgen dat ze ofwel de deuren sluiten ofwel de gewone kaart serveren. Met Nieuwjaar is dat helemaal anders: dan feest men met vrienden en zijn er op restaurant uitgebreide menu's."
Nimmegeers ziet een kentering. "Niet terug naar de kerk", zegt hij. "Dat zeker niet, maar een paar jaar geleden was het religieuze helemaal afgeschreven en werd het volledig vervangen door de Coca-Colakerstman. In Vlaanderen gebeurde dat overigens drastischer dan in Engeland, Duitsland of Wallonië. De overheersing van de kerk in Vlaanderen was dan ook veel groter dan elders en sinds de ommekeer in de jaren zestig is het met rasse schreden de andere richting uitgegaan. Tot we, wat kerst betreft, uitkwamen op een puur commercieel feest. Maar nu zoeken we opnieuw naar een evenwicht, merk ik. We stellen ons weer vragen over het kerstfeest. Onder meer door de confrontatie met islamitische feesten. Daar weet iedereen nog zeer duidelijk waar elk feest voor staat en dat maakt dat Vlamingen zich beginnen af te vragen wat wij eigenlijk vieren. Ik zie ook dat veel moslims aan Vlamingen de vraag stellen waar kerst voor staat en daardoor wordt er opnieuw nagedacht over dingen waar we al lang niet meer over willen nadenken. Het is geen teruggrijpen naar, verre van, maar de blinde secularisatie is weg. En dat uit zich op vele plaatsen in een ander soort feest: een hongermaaltijd of een feest waarbij eenzamen en mensen die niet veel kansen gekregen hebben samengebracht worden."
Gevoelige verbetering
Al blijven dat de uitzonderingen. Het merendeel van ons schuift ook dit jaar in besloten kring aan tafel aan. Kalkoen, champagne en bergen cadeaus in de aanslag. "Ook daar zal vaak meer aandacht zijn voor het koesterende. Ik wil het niet idealiseren, veel families leven in onmin, maar toch.... Ach, Kerstmis is inderdaad voor velen een kermis geworden. Ik vind dat niet erg. Zolang het niet alléén een kermis is en zolang we ons ook vragen stellen. En wat dat betreft, zie ik een gevoelige verbetering."
Zelf schuift Nimmegeers vanavond aan voor het kerstdiner samen met enkele Afghanen. "Ik heb niet meer zoveel familie. Mijn vader en mijn moeder zijn allebei, met een paar jaar ertussen, gestorven met kerst. Dat zijn geen goede herinneringen. Met die Afghanen ben ik in contact gekomen via de psychiatrische afdeling van het UZ. Let op, ik doe dat niet alleen met kerst. Hoeveel mensen mij dezer dagen vragen of ze niks kunnen doen voor de armen... Daarover ben ik zeer sceptisch. Het is sentiment, ik weet het, maar je moet niet alleen met kerst iets doen."
Voor de Brusselse geestelijke wacht er in ieder geval een kerstfeest in de ware zin van het woord, ontdaan van alle franje. Alhoewel... Bij het afscheid zegt Nimmegeers: "Ik heb hier mistletoe hangen, dus ik geef u een dikke kus." Maretak. Waar was die in de bijbel?
Etienne Vermeersch:
Met kerst is het net als met Sinterklaas: die is in se ook religieus, maar niemand maakt die connotatie nog
Staf Nimmegeers:
Enkele jaren terug leek het religieuze van kerst echt weg, maar nu zoeken we weer een evenwicht, als gevolg van de confrontatie met moslimfeesten
n Belgen schrijven nog kerstkaarten, maar de kans dat u een klassiek exemplaar als dit hier krijgt, is klein.
n De Brusselse kerstmarkt. Voor veel Belgen heeft 25 december nog weinig te maken met religie, symboliek en vrede op aarde, maar des te meer met gezelligheid en overvloed.
n Traditionele kerststalletjes verkopen nog relatief goed, maar vooral naar speelgoedversies, zoals deze van Playmobil, is er heel veel vraag.